مبانی فقهی در رویت هلال

نویسنده: حجت الاسلام و المسلمین سید کاظم حجت

مقدمه:

بعد از آن که ابوی ما فقیه اهل البیت آیت الله سید محسن حجت دام ظله خلاف اکثر مراجع تقلید نظر دادند و دوشنبه را اول رمضان اعلان نمودند، عده ی بر این مساله اعتراض نموده که متاسفانه بعضی از آنها به اصطلاح طلبه میباشند! از مومنینی که طلبه نیستند اینگونه اعتراضات اشکال و عیبی ندارد، اما از کسانی که عمامه به سر هستند و ادعای علمیت دارند اینگونه اعتراضات بعید است! به همین لحاظ بنده تصمیم گرفتم مقاله ی مختصر در مورد مساله رویت هلال و مبانی مختلفی که در این مساله بین فقها وجود دارد بنویسم، تا مساله برای همه روشن و واضح گردد، مخصوصا برای مدعیان روحانیت.
قبل از آن به اصل مطلب پرداخته شود باید بدانیم که آیت الله حجت در این مساله تنها نیستند، بلکه آیت الله سید کمال حیدری از مراجع قم، آیت الله محمد سند بحرانی از مراجع نجف و آیت الله حسینی نسب از مراجع ایرانی ساکن در کانادا هم دوشنبه را اول رمضان اعلان نمودند‌.
توصیه ی که بنده به عنوان یک برادر و دوست به طلاب دارم این است که اولا دروس سنتی را فرا بگیرید، ثانیا کتب فقهی را مطالعه فرمایید، طلابی که لمعه و اصول فقه را تمام نموده و مکاسب و رسائل یا کفایه میخوانند، اگر درست خوانده اند باید قادر بر مطالعه کتب فقهی استدلالی باشند! ثالثا به خود عادت دهید در هر مناسبت در باره آن مطالعه و تحقیق داشته باشید، مثلا در ماه رمضان در مورد مسائل اخلاقی و فقهی این ماه مبارک مطالعه داشته باشید.
متاسفانه یک عده که امروز لباس پیغمبر ص به تن کرده و ادعای آنها همه جا را گرفته حتی رساله عملیه مراجع را هم مطالعه ندارند، اینجاست که باید گفت و علی الاسلام السلام!

معنای هلال:
هلال در لغت ماه نو و ماه دو شبه تا شب سوم یا تا شب هفتم را گویند .(۱)

اما این که دراصطلاح هلال چی را میگویند و‌منظور از کلمه هلال در روایات چیست بین فقها اختلاف است. آیا هلال اولین زمان ولادت ماه است؟ آیا زمان رویت آن؟ ولادت آن زمانی است که ماه از مقارنه یا تحت‌‌الشعاع با خورشید خارج می‌شود، در پاسخ به این سوال نظرات متفاوت است. برخی قائل به این هستند که از همان لحظه‌ای که ولادت ماه آغاز می‌شود، هلال همان زمان است. چه ‌بسا در کتاب‌ های لغت هم این معنا تایید می‌شود. اما برخی دیگر معتقدند که زمان ولادت ماه با زمان هلال فرق می‌کند. ماه باید ولادت آن آغاز شود و چند ساعتی لااقل هشت ساعت بگذرد، پس از آن لبه باریک ماه (پیشانی ماه) روشنایی پیدا می‌کند. آن روشنایی را هلال مد نظر قرار می‌دهند. در این میان گروه اول که معتقد هستند ولادت ماه، شروع ماه قمری است، می‌گویند اگر ما از طریق نجوم توانستیم اطمینان پیدا کنیم زمان ولادت ماه چه زمانی است، همان زمان، زمان شروع ماه قمری است.(۲)

مبانی فقهی در کیفیت رویت هلال:
این که چگونه رویت هلال و اثبات اول ماه قمری صورت میگیرد در بین فقها نظرات و‌ مبانی مختلفی وجود دارد:
۱. باید هلال با چشم عادی بدون وسیله (غیر مسلح) دیده شود.
این قول مشهور قدما و متاخرین میباشد.
۲. رویت هلال با چشم مسلح یعنی با استفاده از دوربین و تلسکوپ و مانند آن جایز است، ولو با چشم غیر مصلح دیده نشود.
از جمله کسانی که قائل به این قول هستند آیات عظام فاضل لنکرانی، فضل الله لبنانی، خامنه ای، بهجت، نوری، سید کمال حیدری و سید محسن حجت میباشد.
در فتوای آیت الله مجتبی تهرانی آمده است:اگر هلال ماه با ابزار و وسایل جدید رویت شود، چنانچه آن وسایل تقویت کننده دید بیننده باشد و یا موانع دید را بر طرف کند اشکال ندارد و اول ماه ثابت می شود، ولی اگر تصرف در مرئی محسوب شود، مثلا طوری تصرف کند که هلال ماه را که پایین تر از افق است بالا نشان دهد تا رویت شود این رویت حجت نیست.
۳. رویت ماه با حساب های فلکی و نجومی.
این قول طرفدار زیادی ندارد و از مراجع تقلید میتوان آیات عظام فضل الله لبنانی و صادقی تهرانی رحمهما الله را نام برد.

نکته مهم:
آیا رویت هلال برای اثبات اول ماه جدید قمری، طریقیت دارد یا موضوعیت؟ و اینکه آیا «رویت هلال» به عنوان یک فعل انسانی، بالاصاله موضوع وجوب برخی احکام شرعی مانند روزه قرار گرفته و شارع مقدس بر اساس یک تعبد شرعی، حکم خود را به عمل رویت منوط کرده است یا اینکه رویت هلال ماه، خود اصالت و استقلال ندارد و فقط به عنوان یک راه برای کشف پدیده حلول ماه جدید مطرح است؟ از احتمال اول به عنوان «موضوعیت» و از فرض دوم به مبنای «طریقیت» تعبیر می‌شود. در صورت انتخاب مبنای «موضوعیت رویت» جای سخن درباره راه‌ های دیگر ثبوت حلول ماه باقی نمی‌ماند و فقط می‌توان درباره اینکه آیا ملاک، رویت شخصی است یا رویت نوعی بحث کرد زیرا موضوعیت داشتن یک عنوان در حکم شرعی به این معناست که شارع، ذات آن عنوان را بدون توجه به هیچ عامل دیگری مورد توجه قرار داده است. بدیهی است چنین نگاهی به رویت، با نگاه طریقی به رویت ناسازگار است. اما در «نظریه طریقیت» جای این بحث وجود دارد که آیا رویت، طریق انحصاری برای اثبات حلول ماه نو است یا راه‌ های دیگر هم در کنار رویت برای اثبات حلول ماه نو پذیرفته می‌شود که در این صورت رویت هلال ماه برای اثبات اول ماه ملاک و اساس قرار نخواهد گرفت و آنچه مهم است، این است که ماه قابل رویت باشد نه اینکه رویت حتما توسط انسان انجام بپذیرد.(۳)

راه های اثبات اول ماه قمری:
قبل از آنکه راه های اثبات اول ماه را بیان کنیم باید بدانیم خود مساله اثبات اول ماه موضوعی است نه تقلیدی یعنی مطابق راه هایی که مرجع تقلید شما فرموده اگر اول ماه ثابت شد، بر شما واجب است روزه بگیرید و یا عید کنید ولو مرجع شما آن روز را اول ماه نداند!

۱. رویت هلال.
کسی که هلال را دید اول ماه برایش ثابت است ولو کسی دیگر ندیده باشد.
امام صادق ع میفرماید: اذا رأیت الهلال فصم، و اذا رأیته فأفطر.(۴)
زمانی که هلال را دیدی روزه بگیر، و زمانی که هلال را دیدی افطار کن.
یعنی اول رمضان و اول شوال که عید فطر است هر دو با رویت هلال ثابت میشود.
۲. شهادت دو مرد عادل به رویت هلال.
امام صادق ع میفرماید: قال علی ع: لا تقبل شهاده النساء فی رویه الهلال الا شهادت رجلین عدلین.(۵)
امام ع فرمود: در رویت هلال شهادت زنان مورد قبول نیست مگر شهادت دو مرد عادل.
۳. شایع شدن دیدن هلال.
شیوع عبارت است از خبر دادن عده ای به رویت هلال، به گونه ی که انسان از تبانی آنها بر کذب آسوده باشد، و از خبر آنان ظن و گمان نزدیک به یقین برایش حاصل شود.
۴. سپری شدن سی روز از ماه قبلی.
امام باقر ع میفرماید: فاذا خفی الشهر فاتموا العده شعبان ثلاثین یوما، و صوموا الواحد و ثلاثین.(۶)
زمانی که هلال مخفی ماند، پس تمام کنید ماه شعبان را سی روز، و روز سی و یکم را روزه بگیر.
یعنی روز اول ماه رمضان.(۷)

این چهار راه برای اثبات اول ماه، البته تفصیلات و اختلافتی هم دارد که ما از ذکر آن ها صرف نظر کردیم.

بعضی از مراجع تقلید با این که این چهار راه را بیان نمودند، ولی بعضی امور دیگر را هم در صورتی که موجب یقین یا اطمینان باشد را نیز ذکر نمودند:

۱. هر چیزی که بواسطه ی آن یقین یا اطمینان پیدا شود.
اکثر مراجع این مساله را ذکر کرده اند.
۲.اطمینان از یک منشا عقلائی پیدا شود.
آیت الله سیستانی این مساله را ذکر کرده است.
۳. اطمینان حاصل از حکم حاکم شرع یا ثابت شدن ماه نزد او.
عده ی زیادی از مراجع این مساله را پنجمین راه برای اثبات اول ماه قرار داده اند. اما بعضی ها مانند آیات سیستانی و شبیری زنجانی در صورتی قبول دارند که اطمینان حاصل شود و به عنوان راه پنج قرار ندادند.
۴. یقین یا اطمینان حاصل از گفته ی منجمین.
اکثر مراجع.
۵. هر نوع کوشش علمی که از آن یقین یا اطمینان حاصل شود.
آیات عظام فضل الله و سید کمال حیدری.
آیت الله فضل الله ره این مساله را یکی از راه های اثبات اول ماه قرار داده اند.

بلند بودن، طوق داشتن، دیر غروب کردن و بزرگ بودن هلال:
بنابر مشهور بین قدما و متاخرین بلند بودن، طوق داشتن، دیر غروب کردن و بزرگی ماه دلیل نمیشود که شب پیش، اول ماه بوده.
اما بعضی از فقها و مراجع بلند بودن و طوق داشتن و بزرگ بودن را قرینه ی بر اول ماه بودن میدانند.
مرحوم صدوق بلند بودن ماه را نشانه بر اول ماه بودن شب گذشته میدانسته.(۸)
آیت الله سید محسن حجت نیز به عنوان قرینه قبول دارند.
سید مرتضی ره بزرگ بودن ماه یعنی بزرگی و ضخیم بودن جرم نورانی ماه را نشانه اول ماه بودن شب گذشته میدانسته.(۹)
شیخ طوسی ره طوق داشتن ماه را هنگام غم الشهور یعنی وقتی که هلال پوشیده بوده و معلوم نبوده، نشانه اول ماه بودن شب گذشته میدانسته.
آیت الله تبریزی ره: اگر ماه طوق داشته باشد معلوم میشود ماه شب سابق بوده است.
آیت الله محقق کابلی: اگر ماه طوق داشته باشد معلوم میشود مال شب سابق بوده و اگر علم حاصل نشود که شب دوم است باید اول حساب کند.
آیت الله سید محسن حجت نیز طوق داشتن را از قرائن میدانند که شب گذشته اول ماه بوده.

حاکم شرع کیست؟
حاکم شرع مجتهدی است که با موازین شرعی دارای فتوا است.(۱۰)

بر اساس روایات، علما و فقها و ولی فقیه جامع الشرایط در زمان غیبت حضرت بقیه الله عج به عنوان نیابت عام از سوی امام زمان عج برای بیان و اجرای احکام شرعی مأموریت دارند . در این باره تنها به ذکر یک روایت اکتفا می‌شود :
« مَنْ کَانَ مِنْکُمْ مِمَّنْ قَدْ رَوَى حَدِیثَنَا وَ نَظَرَ فِی حَلَالِنَا وَ حَرَامِنَا وَ عَرَفَ أَحْکَامَنَا فَلْیَرْضَوْا بِهِ حَکَماً فَإِنِّی قَدْ جَعَلْتُهُ عَلَیْکُمْ حَاکِماً فَإِذَا حَکَمَ بِحُکْمِنَا فَلَمْ یَقْبَلْهُ مِنْهُ فَإِنَّمَا اسْتَخَفَّ بِحُکْمِ اللَّهِ وَ عَلَیْنَا رَدَّ وَ الرَّادُّ عَلَیْنَا الرَّادُّ عَلَى اللَّهِ وَ هُوَ عَلَى حَدِّ الشِّرْک ؛(۱۱)
کسی که از شما احادیث ما را روایت می‌کند . در حلال و حرام ما صاحب نظر است . احکام ما را می‌داند ، باید او را به عنوان حاکم بپذیرید . ما او را حاکم بر شما قرار دادیم، پس هر گاه به حکم ما حکم کرد و شما حکم او را نپذیرفتید، حکم خدا را سبک شمرده‌اید و ما را رد نموده‌اید . ردّ ما ردّ خداوند و در حد شرک به خدا است».

آیا مرجع تقلید خود باید رویت کند؟
هیچ مجتهد و مرجع تقلیدی خود به دنبال رویت هلال نمی رود و‌ واجب هم نیست، بلکه همیشه به توسط راه های مختلفی که بیان شد اول ماه برایش ثابت میشود.

منظور از اتحاد و تعدد افق چیست؟
منظور از اتحاد افق، شهرهایی است که در طول خط واحدی واقع شده اند. بنابراین اگر دو شهر در یک خط طولی باشند گفته می شود که آنها در افق متحد هستد. باید توجّه شود که برخی از فقها اتحاد افق را در ثبوت اول ماه ملاک قرار می دهند و برخی از آنها آن را ملاک قرار نمی دهند. عده ای از فقها قائلند آنچه ملاک ثبوت اول ماه است اشتراک داشتن شهرها در شب است، هرچند این اشتراک در بخشی از شب باشد. امّا برخی از آنها قائلند ملاک ثبوت اول ماه در شهر دوم، امکان دیده شدن ماه در آن شهر است.(۱۲)
مشهور در میان فقهاى گرامى اهل بیت ع این است که اتّحاد افق شرط است. مرحوم محقّق یزدى مسأله را در عروه مطرح کرده و تقارب بلاد یا وحدت افق را شرط دانسته و اکثریّت قریب به اتّفاق مُحشّین، آن را پذیرفته اند.
ولى بعضى از بزرگان پیشین و معاصر آن را شرط ندانسته و رؤیت هلال را در یک نقطه از جهان کافى براى مناطق دیگر دانسته اند (مشروط بر این که لااقل در جزئى از شب با هم مشترک باشند).
آغازگر این فتوا در عصر ما مرحوم آیه الله العظمى خوئى(رحمه الله)بود، سپس جمعى دیگر از شاگردان ایشان به ایشان تأسّى جستند.(۱۳)
آیت الله سید محسن حجت نیز از قائلین به این قول میباشند.

نکته پایانی:
اختلاف در مسائل تخصصی و علمی یک مساله طبیعی است و هیچ جای تعجب ندارد، و از قدیم الایام اینگونه اختلاف ها وجود داشته و همه ناشی از مبانی مختلف فقها میباشد.
مسائلی که در این مقاله بیان شد دارای تفصیلات و اختلافات میباشد که ما بنابر اختصار از ذکر آنها خود داری کردیم، اهل تحقیق میتوانند به منابعی که در آخر مقاله با عنوان منابع تحقیق ذکر شده رجوع نمایند.

والحمد الله رب العالمین

سید کاظم حجت
حوزه علمیه حضرت
آیت الله العظمی حجت ره
۲۶ رمضان ۱۳۹۵

منابع:
(۱) منتهی الارب
(۲) مصاحبه با آین الله شیخ جواد فاضل لنکرانی در روزنامه جمهوری اسلامی.
(۳)مقاله، دیدگاه های فقهای شیعه درباره رویت هلال، حجت الاسلام مرتضی اشراقی (نوه امام خمینی ره)
(۴) الوسائل الشیعه، ج ۱۰، باب ۳، حدیث ۷.
(۵) همان، باب ۱۱، حدیث ۷.
(۶) همان، باب ۳، حدیث ۱۷.
(۷) الزبده الفقهیه فی شرح الروضه البهیه، ج ۳، ص ۱۵۹ و ۱۶۰.
(۸) همان، ص ۱۶۳.
(۹) همان.
(۱۰) رساله توضیح المسائل آیه الله فاضل لنکرانی ، ص ۵۲۹ ، انتشارات امیر العلم قم.
(۱۱) کافی، ج ۱، ص ۶۷، شیخ کلینى، حدیث ۱۰٫ ناشر اسلامیه.
(۱۲) رسالۀ آموزشی، ج۱، درس۶۵، منهاج الصالحین، کتاب الصوم، الفصل السادس فی ثبوت الهلال، بعد از م۱۰۴۴٫٫
(۱۳) مکارم شیرازی، چند نکته مهم در باره رویت هلال.

منابع تحقیق:
آیت الله محمد فاضل لنکرانی، اعتبار الاجهزه الحدیثه فی رویه الهلال.
حجت الاسلام و المسلمین سید محمد حسن ترحینی عاملی، الزبده الفقهیه فی شرح الروضه البهیه.
آیت الله العظمی سید کمال حیدری، فقه الصیام.
آیت الله العظمی مکارم شیرازی، مساله رویت هلال.
توضیح مسائل مراجع معظم تقلید.